مساجد تاريخي شهر ارومیه در كنار ساير سازه های تاريخي گزینه ای مهم است و در شناساندن فرهنگ و رسوم این مرز و بوم نقشی برجسته را ایفا می نماید. مساجد تاريخي، به اين شهر وِجهه ای دینی و مذهبی بخشیده است.
شهر اروميه خاستگاه مساجدی كهن و تاريخي است كه از آن میان مسجد جامع اروميه بافت و نمای قدیمی تری دارد.
مسجد جامع اروميه
اين مسجد سنتی از كهن ترین و قديمي ترین آثار شهر به حساب می آید كه در وسط بازار تاريخي اين شهر نمایان شده است و از ارکان اصلی بافت قديمي شهر می باشد.
باوری دیرینه راجع به مسجد جامع در میان اهالی وجود دارد بر این اساس كه بافت آغازین اين بنا، آتشكده ای زرتشتی بوده است که مسلمانان پس از ورودشان به این شهر آن را کوبیده و در قرن هفتم مسجدي را جایگزین آن نموده اند.
سبك و سیاق گچبري ها، تزئينات، ستون بندي ها و طاق هاي مسجد جامع یادآور معماري دوران سلجوقيان است.
تاريخ بازسازی مسجد جامع امری مبهم می باشد اما آنچه مسلم است این که محراب این مسجد در قرن 7 ه.ق ساخته شده است.
در زمان بازسازی بافت کهن شهر به ویژه بازار و راسته هاي آن، مسجد جامع نیز نوسازی شده است.
مسجد جامع ورودي های دوگانه دارد كه از صحن بزرگ آن جدا شده است و به بازار راه دارد.
اين مسجد آثاري از دوره هاي مختلف را در خود جمع کرده است؛ شبستان گنبد دار مسجد از اولین و قدیمی ترین سازه های آن است که نمونه بارزی از معماري اسلامي می باشد و به احتمال ریاد متعلق به دوران سلجوقيان است.
محراب مسجد با گچبري ارزشمندی در شبستان آن جاسازی شده است که زمان ساخت آن را به دوره ايلخانان می رسانند. چهل ستونی متصل به شبستان گنبددار در مسجد جامع به چشم می خورد که بعدها ساخته شده است.
سنگ نوشته های موجود، زمان ساخت حجره هاي قديمي اطراف صحن مسجد را منوط به اوايل دوره زنديه و سال 1184 ه.ق می دانند.
بافت قدیمی اطراف صحن و داخل مسجد با به کارگیری مصالحی متفاوت بازسازی شده است. بخش های تحتاني و قسمت هاي فوقانی شبستان گنبددار و چهل ستون با استفاده از آجر ساخته شده است. در كتيبه هاي كوفي دور گنبد و گچبري محراب با عوامل تزئيني کار شده است.
مسجد اعظم اروميه
مسجد اعظم اروميه در خيابان عسگرآبادي، جنب بازار تاریخی واقع شده است. اين مسجد داراي شبستان می باشد و صحن داخلي مستطيلی شكلي دارد كه گنبدی مرمرین و سفیدکاری شده روي هشت پايه و ستون آن تعبیه شده است.
شایان ذکر است؛ چهار گنبد كوچك هشت ضلعي در چهار گوش سقف مسجد، بی هیچ پايه و ستونی جاسازی شده است. محراب مسجد اعظم نيز با آيات قرآنی و كاشي‌هايی رنگارنگ تزئين شده که چشم اندازی نغز و نو را پدید آورده است.
مسجد جامع دو درب ورودي دارد كه بر بالاي هر یک مناره‌اي با گلدسته و كاشي‌هاي لعابي سبز و زرد تزئين شده است. بر روی در سمت راست جملۀ «اللّه و جل جلاله» و جمله «محمد رسول‌اللّه» حک شده است و روی در ديگر مسجد نام امامان معصوم (ع) به رنگ سفيد نوشته شده است که زمينه ای لاجوردي دارد.
اين مسجد در تاريخ ۱۳۵۱ هجری شمسي (1392هجري قمري) با نام قبلی اش مسجد بازارباش بازسازي شده که بعدها به کوشش مسلمانان تجديد بنا گردیده و مسجد اعظم نام گذاری شده است.
مسجد جوانمرد قصاب
مسجدی است که در دوران قاجاريه پی ریزی شده است و در خيابان امام، بین حاج غفار و کوی ارگ قرار گرفته است.
سازنده اولیه بنا معلوم نیست. فرض بر آن است که این مسجد تاریخی را دوست داران جوانمرد قصاب در زمان قاجار ساخته اند.
