مجموعه‌ای از اقوام و فرهنگ‌های مختلف از دیرباز در ارومیه، هم زیستی مسالمت آمیز دارند. هریك از این اقوام و فرهنگ‌ها بر هم تأثیر متقابل دارند. وجود مساجد، كلیساها و آتشکده های قدیمی، بخشی از تاریخ مذهبی شهر را ترسیم می نمایند. دو فرقه تشیع در ارومیه و نواحی شمالی و تسنن در نواحی جنوبی آذربایجان غربی از عمده ترین مذاهب به شمار می‌روند. اقلیت‌هایی چون آشوری و ارامنه در میان فرقه های اصلی دیده می شوند.
عوامل گوناگون جغرافیایی، تاریخی و مذهبی فرهنگ مردم این مرز و بوم را شکل داده و نوع گرایش‌های آن ها را تعیین می نماید.
آذرى‌ها، کردها، آشورى‌ها و ارامنه متناسب با ويژگى‌هاى قومى – دينى شان هریک از آداب و سننی مخصوص برخوردارند که از آن ميان، سنن مسلمانان برجسته‌ترو پررنگ تر از بقیه است. فرهنگ و سنن مردم آذربايجان با این که از بسيارى جهات مشابه فرهنگ عمومى نقاط دیگر ايران است اما تکامل زبانى و پیدایش های ويژه فرهنگى در عرصه‌هاى مختلف نظیر زبان و هنر آن را از سایر فرهنگ ها متمایز می سازد.
زبان آذری شاخه وسيعى از زبان‌هاى ترکى است که به‌دلیل مهاجرت‌هاى وسيع، جز آذربایجان در مناطق دیگر نیز رواج دارد و افزون بر آذربايجان ايران در کشورهای همسایه نيز گسترده شده است.
برخی از محققان زبان کنونی مردم آذربایجان را هم ریشه با زبان‌هاى ترکى آلتائيک می دانند که در ادوار تاريخى بسيار دور در آسياى مرکزی شکل گرفته و سپس از طریق قبايل ترک و حکومت‌هاى اقوام ترک زبان، تثبيت و گسترش يافته است.
بایاتی ها
فولکور يا ادبيات شفاهى نيز چون تاريخ و زبان آن، از دیرباز به اشکال گوناگون و در قالب‌هاى مختلف هنرى در این دیار انعکاس یافته است. عادات، روش‌ها، آداب، رسوم، اعتقادت، باورهاى ديني، مذهبى، دلبستگى‌ها، ارزش‌ها و نهادهاى اجتماعى عصرهاى مختلف را در این آثار به خوبی می توان دید.
آذری ها غنى‌ترين گنجينه ادبيات شفاهى را در میان ملل خاورميانه و ايران دارند. اين ديار از روزگاران گذشته میان جهانگردان به سرزمين شعر و هنر معروف است.
آذربایجانی ها، مردمانی شاعر مسلک اند که پديده‌هاى طبيعي، رخدادهاى اجتماعى و پيشامدهاى مختلف را با بیانی احساسی در قالب شعر مطرح نموده و بایاتی های مختلفی را راجع به آن سروده اند. این شعرهای فولکولوریک عادى‌ترين کارهای روزانه تا عالى‌ترين احساسات و عواطف بشري را شامل می شوند.
اميال و آرزوها، ترس‌ها و اضطراب‌ها، عشق‌ها، نفرت‌ها و … به‌طور شگفت‌انگيزى در قالب بایاتی بيان مى‌گردند که برجسته‌ترين نوع سخن شعرى آذربايجان محسوب می شوند.
باياتى‌ها در فرهنگ شفاهى مردم آذربايجان جایگاه ویژه ای داشته چراکه مضمون‌هایی متنوع و موجز در زیباترین قالب‌ها گنجانده می شوند. رویداد های مختلف تاريخی این سرزمین نیز در باياتى های شاعران نمود پیدا کرده که بیانگر تاريخ قومى مدون است و سبک زندگي، باورها و نوع نگاه آن ها به هستى را ترسیم می نماید.
باياتى‌ها به عموم مردم تعلق داشته و سينه به سينه نقل و بازگو می شوند. همین امر موجب شده تا به جای تعلق به اشخاص از گنجينه های فولکوريک عامه به شمار آیند.
محتوى و مضمون باياتى‌ها طوری است که از يک سو عشق، آرزو، اميد، رنج و شادى مردم را متجلی ساخته و از سوى ديگر باورها، آداب و رسوم، خصائل، و خلق و خوى اقوام را طی قرن‌ها نمایان می سازد.
اعياد مذهبى و ملى
مردم آذربايجان نيز مانند همه ایرانی ها، مناسبت‌هایى همچون عيد نوروز، عيد قربان، مراسم رمضان، عید فطر و شب یلدا و … را ارج نهاده و سنت های مخصوص آن را به جا می آورند. نحوه اجرای اين مراسم در میان آذری ها و ساير اقوام مشترک بوده، اما وجود مذاهب و اديان مختلف رايج در کشور باعث شده تا تفاوت‌هایى نیز میان آن ها دیده شود.
مسيحيان (ارمنى و آشوري) اعياد مذهبى و ملى خود را در کليساها همراه با مراسمی ويژه به جا می آورند. چنین مراسمی مختص اقليت‌هاى دينى مذکور است و به افراد غيرمسيحى اجازه حضور در آن را نمی دهند. کردهاى ارومیه نيز مراسم مذهبى ویژه ای دارند که با سایر اهل سنت مشابه است.
اعياد ملى و مذهبى ايلات و عشاير مختلف منطقه نیز با هم متفاوت است.
ايل “جلالى” ( از ایل های کرد شمال ایران) عيد قربان را بزرگترين عيد به شمار آورده و با پوشيدن لباس‌هاى نو، قربانی کردن گاو و گوسفند و تقسیم آن میان مستمندان به بزرگداشت این روز باشکوه می پردازند. این در حالی است که همین ایل به عيد نوروز بهای چندانی نمی دهند.
ايل “ممکانلو” عيدهای مذهبی چون فطر و قربان را بسیار مهم مى‌دانند و با برگذاری میهمانی و جشن و برپایی مراسم پایکوبی آن را گرامی می دارند. عيد باستانی نوروز را در مرتبه بعدى قرار مى‌دهند.
ايل “هرکى” اعیاد فطر، قربان و تولد حضرت محمد (ص) را بسیار باشکوه برگذار می کنند، اما عيد نوروز و سيزده بدر میان آن ها بسیار کم رنگ است.
ايل “زرزا” عيد نوروز و چهارشنبه سورى را مهم شمرده و در همان حال به اعياد قربان، فطر و تولد حضرت محمد (ص) و روز تولد امام زمان اهمیت می دهند.
ايل “قره پاپاق” عيد نوروز و چهار شنبه را بسیار اهميت داده و ماه اسفند را ماه عيد مى‌دانند. چهارشنبه های اسفندماه را نام های مختلف داده بدین ترتیب که اولی را دروغگو، دوم را راستگو، سوم را سياه و چهارم را اجر می نامند. در اولین چهارشنبه اسفند (دروغگو) جوانان ایل پشت بام يا بالاى تپه ای رفته و با برافروختن آتش، و تيراندازى به شادى مى‌پردازند. در چهارشنبه دوم (راستگو ) عزیز از دست دادگان در طول سال با طبق‌هاى ميوه و شيريني، به مزار عزيزان خود رفته و پس از فاتحه‌خواني، اقدام به پخش شيرينى بين مستمندان مى‌کنند.
